Introductie

De Politieke Weegschaal is een zogeheten Voting Assistance Application (VAA): een via het internet toegankelijk hulpmiddel dat kiezers kunnen gebruiken bij het bepalen van hun stem bij verkiezingen. Sinds 1989 is een groeiend aantal van dit soort stemhulpen actief op de Nederlandse markt, zoals de StemWijzer, de KiesWijzer en het Kieskompas. Online stemhulpen zijn erg populair bij Nederlandse kiezers. Voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2006 werd bijvoorbeeld de StemWijzer niet minder dan 4,7 miljoen keer geraadpleegd (De Graaf en Scheltens, 2011). Een belangrijke reden voor het succes van VAA’s ligt besloten in de mate waarin dit soort applicaties het complexe keuzeproces, dat vooraf gaat aan het bepalen van een stem, weten te vereenvoudigen. De grote in Nederland actieve VAA’s werken allemaal op ongeveer dezelfde manier: gebruikers wordt stapsgewijs een beperkt aantal eenvoudige en onderscheidende politieke stellingen voorgelegd, die informatie afkomstig uit verschillende door deelnemende partijen gepubliceerde informatiebronnen sterk vereenvoudigd weergeven. Gebruikers moeten dan aangeven of en in hoeverre zij het met de gepresenteerde stellingen eens of oneens zijn. De antwoorden worden aan de hand van rekenregels verwerkt tot een genuanceerd en toch precies stemadvies.

In 2012 hebben we een nieuwe VAA ontwikkeld om Nederlandse kiezers te helpen tijdens verkiezingen: de Politieke Weegschaal. Om inzichtelijk te maken waarom we ondanks het grote en populaire aanbod, de Politieke Weegschaal hebben ontwikkeld en om te verantwoorden wat de Weegschaal toevoegt aan de al bestaande VAA’s, is het vruchtbaar kort stil te staan bij de drie verschillende doelstellingen waarmee online stemhulpen in Nederland actief zijn. Alle bestaande stemhulpen hebben een adviserende doelstelling: de VAA’s hebben als doel kiezers te ondersteunen bij het vormen van een politieke voorkeur, en die voorkeur te vertalen in een advies. De ambities reiken echter vooral bij de grotere sites verder dan alleen de directe adviserende doelstelling. De oudste en meest populaire in Nederland actieve VAA – de StemWijzer – is eerst en vooral ontwikkeld met als doel de kwaliteit van de electorale participatie te verbeteren door kiezers voor te lichten over hun eigen politieke voorkeuren en de standpunten van de verschillende politieke partijen. Deze bredere educatieve doelstelling vormt na meer dan 20 jaar nog steeds de essentie van de StemWijzer (zie bijvoorbeeld: De Graaf en Scheltens, 2011), maar vormt ook de basis onder de andere grote VAA’s. In de woorden van de makers van het Kieskompas: “Het doel van Kieskompas is gebruikers inzicht te verschaffen in complexe keuzeprocessen, waarbij Kieskompas hen ook in staat stelt een uitgebreide analyse te maken van de keuzemogelijkheden.” (Kieskompas.nl, 2010). Daarnaast heeft het Kieskompas als belangrijkste nevendoel gegevens over (trends in) electorale voorkeuren te verzamelen voor wetenschappelijk onderzoek (zie bijvoorbeeld: Kieskompas.nl, 2006). Deze wetenschappelijke doelstelling heeft overigens ook een zekere publieke component: resultaten van de politicologische analyses worden bijvoorbeeld gepubliceerd in dagblad Trouw. De mate waarin de VAA’s hun doelstellingen verwezenlijken, is onderwerp van regelmatig debat (zie bijvoorbeeld: Volkskrant, 2010). Ook over het relatieve belang van de verschillende doelstellingen van VAA’s wordt al tijden gediscussieerd, niet in de laatste plaats door de makers van de verschillende sites. Waar bijvoorbeeld de makers van het Kieskompas de wetenschappelijke betrouwbaarheid van hun methodiek expliciet presenteren als verbetering op de methoden van de StemWijzer (Kieskompas, 2009), geven de makers van de StemWijzer aan hoegenaamd geen wetenschappelijke pretenties te hebben, maar bij beslissingen over methodiek en vooral educatieve overwegingen te laten prevaleren. De laatsten betogen vervolgens dat een te grote nadruk op de wetenschappelijke doelstellingen ten koste gaat van het educatieve doel, vooral onder lager opgeleiden (De Graaf en Scheltens, 2011).

De grote kracht van bestaande VAA’s ligt in hun eenvoud. Maar daarin schuilt ook een zeker gevaar. Want stemmen is niet eenvoudig. De politieke realiteit is weerbarstiger en complexer dan men op basis van de elkaar opvolgende stellingen zou kunnen vermoeden. Kiezen is keuzes maken, compromissen sluiten, belangen afwegen. Die keuzes zijn vaak complex: wie in een grote begrotingspost wil investeren, ontkomt er vaak niet aan om op een andere post te bezuinigen. De Politieke Weegschaal is ontwikkeld met als primaire doelstelling kiezers nader voor te lichten over zowel de inhoud als de complexiteit van het politieke keuzeproces. We doen dat overigens op een zeer eenvoudig te begrijpen manier. Door het keuzeproces op een eenvoudig te begrijpen maar toch realistische manier te presenteren, is de Politieke Weegschaal bovendien in staat om op een realistische wijze tot een genuanceerde stemadvisering te komen, waarbij ook voor de kiezer onbewuste overwegingen worden meegenomen. Ten slotte levert de door ons gebruikte methode andersoortige wetenschappelijke gegevens op, die onderzoekers in principe beter in staat stellen electorale voorkeuren te modelleren. In de navolgende paragrafen leggen we uit hoe de Politieke Weegschaal zowel adviserende, de educatieve als wetenschappelijke doelstellingen poogt te verwezenlijken.

Overigens hechten wij er bijzonder aan te benadrukken dat de Politieke Weegschaal niet bedoeld is als alternatief voor, of concurrent van, bestaande Voting Assistance Applications. Net zoals de door de andere VAA’s gebruikte methoden, kennen ook onze methoden zekere voor- en nadelen, die wij hieronder gevoeglijk zullen toelichten. We maken de vergelijking met andere VAA’s slechts dan, wanneer een vergelijking noodzakelijk is om onze methodologische keuzes te verantwoorden of begrijpen. Kiezers die niet kunnen kiezen tussen de verschillende kieshulpen, kunnen er het beste voor kiezen alle beschikbare kieshulpen te raadplegen. Bovendien is het verstandig een keuze niet alleen op stemhulpen te baseren, voor u breed te (laten) informeren.

De Politieke Weegschaal: achtergronden en aanpak

Politiek bedrijven is afwegingen maken. Als een politieke partij extra wil investeren in, bijvoorbeeld, de zorg, zal dit geld ergens vandaan moeten komen. Dit geld kan bijvoorbeeld worden opgehaald door de belastingen te verhogen of door op een andere begrotingspost te bezuinigen. Een politieke partij moet dus voor zichzelf een afweging maken wat ze echt belangrijk vindt (m.a.w. waar ze in wil investeren) en wat ze minder belangrijk vindt (m.a.w. waar ze op wilt bezuinigen).

Daarnaast is het zo dat partijen in Nederland moeten samenwerken met anderen partijen om het land draaiende te houden. Om deze samenwerking in stand te houden moeten partijen compromissen sluiten. Hierbij moeten partijen soms iets opgeven om er iets voor terug te krijgen. Ook hier moeten partijen dus een afweging maken wat ze een belangrijk standpunt vinden en wat waar over te praten valt.

De Politieke Weegschaal is bedoeld kiezers inzicht te geven in dit proces. Anders dan bestaande VAA’s presenteert de Politieke Weegschaal niet louter losse stellingen. Gebruikers moeten een aantal keren kiezen tussen een drietal (sterk vereenvoudigde) partijprogramma’s, waarin een aantal door verschillende partijen voorgestelde beleidsmaatregelen in samenhang tot elkaar worden gepresenteerd. De beleidsmaatregelen corresponderen met grote kostenposten op de Rijksbegroting. De afwegingen tussen de verschillende posten zijn soms bepaald moeilijk, maar dwingen gebruikers tot een zekere evaluatie van het relatieve belang dat ze aan de verschillende begrotingsposten hechten. Het design benadert daarmee het daadwerkelijke keuzeproces op een realistische wijze.

Gebruikers krijgen vijftien keer drie (fictieve) partijprogramma’s te zien met verschillende standpunten over zeven begrotingsposten. Het programma is fictief omdat er niet noodzakelijk een partij in de Nederlandse politiek hoeft te zijn die de standpunten in de gepresenteerde samenhang propageert.

De 7 onderwerpen zijn:

De stellingen zijn:

Advisering: Hoe de Politieke Weegschaal tot een advies komt

Het stemadvies van de Politieke Weegschaal komt dus voort uit twee delen: afwegingen op zeven economische onderwerpen en meningen over tien stellingen. De gemaakte keuzes uit beide delen van de Politieke Weegschaal worden omgerekend tot een enkele score, die in procenten weergeeft in welke mate de door de deelnemer opgegeven voorkeuren overeenkomen met de door partijen ingenomen standpunten.

In het deel van de Politieke Weegschaal waarin kiezers wordt gevraagd naar voorkeuren over economische onderwerpen, worden de verschillende mogelijk in te nemen standpunten willekeurig gecombineerd tot gestileerde, fictieve verkiezingsprogramma’s. Dit is een noodzakelijke keuze, die het mogelijk maakt onbewuste keuzeprocessen van deelnemers beter te vertalen tot een expliciete stemvoorkeur, en daarenboven wetenschappelijke analyse van de keuzepatronen mogelijk maakt. Het gevolg van de willekeurigheid is echter wel, dat in de werkelijkheid weinig voorkomende standpunten in de Politieke Weegschaal onterecht oververtegenwoordigd zijn. Hiervoor wordt middels een weging gecorrigeerd. Het advies dat wordt voorgelegd doet hierdoor recht aan de politieke realiteit van de verschillende standpunten terwijl tezelfdertijd de methode voor het willekeurig voorleggen van standpunten gecorrigeerd wordt.

Educatie: Wat de Politieke Weegschaal probeert over te brengen

We hebben het al een aantal keren gezegd: politiek bedrijven is afwegingen maken. Iedere investering moet ergens worden verantwoord, en leidt vaak tot een besluit om niet in een andere post te investeren, of er op te bezuinigen. Politieke partijen met regeringsverantwoordelijkheid moeten constant financiële afwegingen maken. En dat doen ze niet alleen, maar in samenwerking met coalitiepartners, en indachtig het draagvlak de sociale partners en de Hoge Colleges van Staat.

Andere websites die een stemadvies geven, doen dit op basis van de keuze van kiezers op een aantal stellingen en op de door kiezers aangegeven voorkeur voor partijen en lijsttrekkers. Deze methode heeft zekere voordelen, en helpt bijvoorbeeld om kiezers bewust te maken van de specifieke positie van verschillende partijen op deze losse stellingen. Maar de methode heeft in onze ogen ook een belangrijk nadeel. Door het gekozen format missen deze kieswijzers de essentie van het maken van politieke keuzes: het maken van afwegingen tussen de verschillende onderwerpen.

De Politieke Weegschaal probeert recht te doen aan dit aspect van de politiek en geeft kiezers een stemadvies op basis van de afwegingen die ze maken op een aantal grote begrotingsposten. We hopen daarmee duidelijk te maken dat het politieke besluitvormingsproces moeilijke afwegingen vereist. “We can’t have it all”. Dat is de eerste belangrijke boodschap van de Politieke Weegschaal.

Een tweede belangrijke educatieve doelstelling is het vergroten van de mate waarin kiezers bekend zijn met hun eigen keuzeproces. Deelnemers worden gedwongen bewust na te denken over een strategie die hen helpt bij het maken van een keuze tussen de verschillende verkiezingsprogramma’s. Daarbij moet men bewust nadenken over het gewicht dat men aan de verschillende begrotingsonderwerpen hecht. Zo kan men bijvoorbeeld de hypotheekrenteaftrek erg belangrijk vinden, maar minder belangrijk dan het behoud van de basisbeurs. Hoe belangrijk men bepaalde onderwerpen vindt ten opzichte van de andere onderwerpen, is belangrijke informatie die essentieel is voor het bepalen van een stemvoorkeur.

Overigens geven andere kieswijzers hun gebruikers ook vaak de mogelijkheid zelf een bepaald gewicht aan bepaalde onderwerpen toe te kennen. Dat is een stap in de goede richting, maar is op twee punten voor verbetering vatbaar. Eerste probleem is dat mensen zich niet altijd bewust zijn van hun voorkeuren. De werkelijke prioritering van de verschillende onderwerpen is vaak anders dan men zelf denkt – dat heeft een eerste ronde van de Politieke Weegschaal laten zien. Tweede probleem is, dat een dergelijk format nog steeds onrealistische keuzemogelijkheden toestaat. Zo kan men in theorie immers alles belangrijk vinden. Door het belang dat mensen aan een bepaald onderwerp onderdeel te maken van het keuzeproces voor alle onderwerpen, worden kiezers zich sterker bewust van hun prioritering.

Wetenschap: wat voor soort gegevens verzamelt de Politieke Weegschaal, en hoe worden die gebruikt?

De Politieke Weegschaal bewaart de antwoorden die de deelnemers geven op de verschillende stellingen, en de keuzes die ze maken voor de verschillende verkiezingsprogramma’s. Deze gegevens kunnen worden aangevuld met gegevens over geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en e-mailadressen, maar alleen wanneer deelnemers dit wensen. De verzamelde gegevens zijn niet terug te herleiden op individuen. Dat is voor de wetenschappelijke analyse van de antwoordpatronen ook niet nodig. Met de verzamelde gegevens kunnen wetenschappelijke analyses worden uitgevoerd om meer te weten te komen over de politieke afwegingen die mensen maken. Overigens worden alle gegevens opgeslagen op een beveiligde server.

Verantwoording: methodologische afwegingen bij het ontwerpen van de Politieke Weegschaal

Een VAA moet eenvoudig zijn in gebruik, zonder echter de voorliggende politieke keuzes al te zeer te versimplificeren. De bedenkers van de Politieke Weegschaal hebben ervoor gekozen om het mechanisme van afwegingen weer te geven door middel van het design van de VAA en dit niet nog eens te compliceren met diepgaande inhoudelijke verschillen. Om die reden zijn de verkiezingsprogramma’s van de bestaande politieke partijen zo simpel mogelijk samengevat in standpunten op zeven begrotingsposten en tien meer ideologische stellingen.

Bij de keuze voor de onderwerpen is gepoogd recht te doen aan de standpunten van alle door ons meegenomen partijen. Het aantal van zeven begrotingsposten per verkiezingsprogramma is een compromis tussen onze wens om de grootste begrotingsposten te behandelen, de aandacht die de partijen aan die posten geven in hun programma, de mogelijkheid de standpunten van de partijen op een eenduidige wijze te categoriseren, en de uit onderzoek bekende bevinding dat men mensen tijdens dit soort onderzoeken van niet al te veel informatie moet voorzien. De moeilijkheidsgraad is van doorslaggevend belang geweest bij het vaststellen van een maximaal aantal onderwerpen op de gestileerde programma’s. Ondanks het feit dat de gestileerde verkiezingsprogramma’s al een enorme vereenvoudiging zijn van de echte programma’s, hebben de ervaringen in 2012 uitgewezen dat de aan de testronde deelnemende (zowel hogere als lager opgeleide) gebruikers de te maken afwegingen moeilijk vinden. We hebben het instrument naar aanleiding van deze bevinding niet substantieel vereenvoudigd. Verdere vereenvoudiging zou ten koste gaan van de volledigheid van de belangrijke posten – bovendien is het verhelderen van de complexiteit van het keuzeproces een van de educatieve doelstellingen van de Politieke Weegschaal. Wel hebben we op de site een aantal keren uitleg geplaatst, alsook een uitgebreide stap-voor-stap-handleiding toegevoegd.

De methoden achter de Politieke Weegschaal verschillen van die van andere online stemhulpen. De StemWijzer geeft partijen een grote invloed op de wijze waarop stellingen gecategoriseerd worden. De makers van het Kieskompas laten vooral interpretaties van experts zwaar wegen. Het Kieskompas houdt naast de verkiezingsprogramma’s rekening met een breed scala aan informatiebronnen, zoals verkiezingsprogramma’s, uitspraken in de media, beleidsnotities, etc. Op beide werkwijzen is kritiek geleverd. Als partijen te veel invloed hebben op de categorisering, dan kan het voorkomen dat ze hun partijstandpunten anders weergeven dan in hun verkiezingsprogramma staat. Dat lijkt ook te zijn voorgekomen (Algemeen Dagblad, 2010). Anderzijds, ook als alleen expert-oordelen richtinggevend zijn voor het categoriseren van programma’s, loopt men het risico op een verkeerde interpretatie.

De Politieke Weegschaal heeft partijstandpunten als volgt gecategoriseerd: de wetenschappelijke medewerkers van de Politieke Weegschaal hebben de verkiezingsprogramma’s van de verschillende deelnemende politieke partijen terdege bestudeerd, en na uitvoerige debatten en onder de aanname van intersubjectiviteit de verschillende relevante items ingedeeld in categorieën. Vervolgens hebben we onze interpretatie en categorisering onderbouwd voorgelegd aan politieke partijen, met het verzoek door hen als onjuist gepercipieerde categorisering beredeneerd te bekritiseren. Onder verwijzing naar relevante passages in het verkiezingsprogramma, kon men dan voorstellen tot wijzigingen doen. Het merendeel van de grote politieke partijen is op deze uitnodiging in gegaan. Na afweging van de argumentaties hebben de medewerkers van de Politieke Weegschaal de definitieve categorisering vastgesteld. Daarbij hebben we de door partijen voorgestelde veranderingen alleen dan opgenomen, als daartoe in de verkiezingsprogramma’s aanleiding voor was. In alle gevallen is partijen toegestaan een toelichting bij de eigen standpunten te geven. Deze toelichtingen worden ook op onze site gepubliceerd.

Het is belangrijk op te merken dat de Politieke Weegschaal partijstandpunten alleen categoriseert op basis van expliciete uitspraken in verkiezingsprogramma’s. Wij nemen bijdragen aan Tweede Kamerdebatten, eerder stemgedrag in de Kamer, interne partijnotities of uitspraken in de media dus niet mee in de beoordeling. De belangrijkste reden is, dat de Politieke Weegschaal tracht het keuzeproces dat burgers doorlopen om tot een inhoudelijk afgewogen keuze te komen, te vereenvoudigen. Tijdens verkiezingen is retoriek een belangrijk instrument: partijen zijn bezig kiezers te winnen door zichzelf van de beste kant te laten zien, en ook door zich af te zetten tegen andere partijen. Eigen en andermans standpunten worden soms anders voorgespiegeld dan ze zijn. Daarnaast spelen nog allerlei secundaire debatten een rol, zoals de premiersvraag, of de vraag hoe goed een politicus het doet in de media. Uiteindelijk gaan verkiezingen echter altijd over de inhoud. Burgers die op basis van hun eigen overtuigingen en belangen een inhoudelijke keuze tussen partijen moeten maken, moeten door de verkiezingsretoriek heen kunnen kijken. Uitspraken die politici in de media doen, zijn aan wetten van de massamedia onderhevig en worden lang niet altijd gesteund of geaccordeerd door hun achterban. Stemgedrag in de Kamer geeft een beeld van hoe een partij ervoor stond op het moment waarop gestemd werd. Hetzelfde geldt voor eerdere beleidsnotities. Omdat de economische, politieke en bestuurlijke realiteit (snel) verandert, bieden in het verleden gedane uitspraken of ingenomen standpunten geen goed aanknopingspunt voor de koers die een partij in de toekomst wil nemen. Verkiezingsprogramma’s zijn een betere en meer betrouwbare informatiebron. De programma’s zijn terdege uitgediscussieerde en zorgvuldig geformuleerde documenten, die expliciteren hoe partijen op een specifiek moment in de geschiedenis hun ideologische fundamenten vertalen naar de actuele politieke en bestuurlijke realiteit. Partijen leggen er in vast hoe concrete actuele bestuursproblemen volgens de eigen ideologische visie moeten worden opgelost, maar geven daarnaast een zekere ideologische voetafdruk, waarin wordt weergegeven wat men belangrijk acht en wat minder. De keuze sommige onderwerpen wel, of juist niet op te nemen in verkiezingsprogramma’s is ook een politieke keuze. Bij de meeste partijen geldt, dat zowel partijbesturen als leden voor een programma moeten tekenen alvorens het richtinggevend wordt voor campagnes. Daarmee vormen de programma’s het intellectuele kader waarbinnen actief campagne-voerende politici zich namens hun partij in het publieke domein mogen bewegen. Om te weten waar een partij tijdens de huidige verkiezingen staat, kunnen kiezers hun keuze dus het best baseren op het verkiezingsprogramma. Dat hebben wij dus ook gedaan.

Overigens zijn we ons er terdege van bewust dat de programma’s geen volledige afspiegeling vormen van de ideologische kleur van een partij. Om recht te doen aan de politieke of economische realiteit, kan een partij bijvoorbeeld er voor kiezen om bepaalde onderwerpen, waarover binnen een partij een heldere ideologische consensus bestaat, niet in het programma te vermelden. Wij hebben duidelijke ideologische omissies in programma’s opgevat als een indicatie dat een partij de weggelaten onderwerpen op dit moment niet belangrijk genoeg acht om er in het programma aandacht aan te besteden, of wellicht met het oog op aanstaande formatieonderhandelingen heeft weggelaten. In beide gevallen geeft de omissie iets weer over de actuele positie van een partij op een bepaald onderwerp. In alle gevallen hebben wij partijen dan een neutrale positie op het voorliggende standpunt toebedeeld.

In de toelichtingen die wij per partij geven, en die opvraagbaar zijn na invulling van de Weegschaal, wordt uitgebreid toegelicht op basis van welke passages onze medewerkers de verkiezingsprogramma’s hebben geïnterpreteerd. Wanneer partijen ons hebben gevraagd een andere categorisering te maken op basis van informatie die niet aan verkiezingsprogramma’s is te ontlenen, dan wordt dat daar vermeld, eventueel, op verzoek van partijen, voorzien van een toelichting. Dit zodat de gebruiker in staat wordt gesteld zijn of haar standpunten te vergelijken met de standpunten van de verschillende partijen.

Redactie